VĂN CHƯƠNG

- Thế là ba tội gàn rồi! đời bây giờ người ta tranh nhau vì miếng ăn, giết nhau vì đồng tiền, nghĩ nát óc vì cách cướp ăn, vét tiền mà anh ngồi ngâm thơ thì sao hợp thời được. Cái gàn của anh ở đây chứ ở đâu. Anh phải biết: phàm trái với đời là gàn, dẫu mình phải mười mươi cũng mặc. Nhưng thôi! sẵn tiền đây, anh có bán cái gàn ấy, lão mua.

Ðang ngủ, bỗng giật mình choàng thức. Trời đang sấm chớp mưa rào. Ngoài vườn òa vỡ ra hàng trăm tiếng ếch kêu. Ðã lâu lắm, bây giờ mới được nghe bản nhạc đồng quê rộn rã thân quen. Lão Thoán vội nhỏm dậy, dụi mắt, lắng tai... Rõ ràng không phải mơ. Thực đó mà cứ như là trong mộng. Lão nhớ ra rồi. Lũ cháu con của đôi ếch mả.

Sáng hôm sau tôi dậy sớm đi thăm nhà bà dì em ruột u tôi ở xóm trại. Bà có hai con trai là thằng Cớn và thằng Cởn, một đi bộ đội, một vào du kích, cả hai đều đã hy sinh. Bây giờ bà chỉ còn một người con gái, nhưng vẫn ở riêng vì đứa con rể ăn ở với mẹ vợ chẳng ra gì. Ngày tôi còn ở nhà bà thương tôi như con đẻ, vẫn cứ bảo xuống ở dưới ấy nhưng anh tôi không bằng lòng. Mỗi lần đi chợ bán được một món hàng gì, bà lại rẽ vào gặp tôi, cởi vạt áo khi cho một đồng, khi cho vài đồng. Bà đang xay thóc, cái váy mặc vá chằng vá đụp, hai ống chân gầy choắt khô khỏng. Tôi rón rén đi đến đứng sát đằng sau, khẽ nói: - Dì đưa con xay đỡ cho nào. Bà giật mình quay lại thấy tôi ngơ ra một lát rồi vừa chửi vừa khóc: - Cha bố mày, mày đi bộ đội mà không thèm nói với dì đến một tiếng. Mày về bao giờ thế hả con...

Ngày cuối cùng của chiến tranh là truyện ngắn đạt Giải Nhất truyện ngắn của Báo Văn nghệ - Hội nhà văn Việt Nam năm 1995 của nhà văn Vũ Cao Phan. Nhà văn VŨ CAO PHAN: Khi đọc xong bản thảo truyện ngắn này, nhà thơ Phạm Tiến Duật bảo về mặt văn chương khó đổi được dù chỉ một dấu phẩy. Còn về nội dung, anh vừa giấu những giọt nước mắt vừa lắc đầu. Truyện đầy kịch tính, rất dễ làm phim, vậy mà một đạo diễn đã làm hỏng nó hoàn toàn khi chuyển lên màn ảnh nhỏ. Về bạn đọc nước ngoài, tôi xin kể một chuyện. Đào Kim Hoa (phụ trách đối ngoại Hội Nhà văn) có lần dẫn nhà văn Thái Lan Khamsing Srinawk đến gặp tôi để trao tiền nhuận bút ông chuyển ngữ truyện ngắn này sang tiếng Thái và để muốn nói rằng cả gia đình ông, đặc biệt là cô con gái, đã đọc truyện ngắn này nhiều lần với ngạc nhiên lẫn cảm xúc. Một bạn đọc từng hỏi liệu có bao nhiêu phần hư cấu? Câu hỏi ấy đáng lẽ không cần thiết đặt ra, nhưng tôi trả lời: Bạn đã đọc “Hai mươi năm sau”, phần tiếp theo “Ngày cuối cùng của chiến tranh” chưa? Đó là câu chuyện số phận của một nhân vật thoáng qua trong truyện: Dịu Thơm. Đến hôm nay tôi vẫn nhớ như in khuôn mặt em buổi ấy.  

Chân Dung Kẻ Sĩ: Nhà văn Phạm Hoa (1952-2021) đã được trao tặng Giải thưởng Nhà Nước trên lĩnh vực Văn học Nghệ thuật vào năm 2017 với Cụm tác phẩm: Tiểu thuyết "Miền xa thẳm" và Truyện ngắn "Một ngày không bình thường".

Bà rón rén bước tới, giở mùng, chun vào ngồi bó gối nhìn thân hình tàn phế của con qua những giọt nước mắt lăn dài, bất lực. Và bà thầm trách những đứa con khỏe mạnh, chúng là một lũ vô ân bạc nghĩa, ăn ở không nghĩa không tình. Từ ngày anh hai nó lên Nền Ngãi ở đến giờ chẳng đứa nào vác mặt lên thăm, thậm chí chẳng hỏi bây giờ bệnh tình anh nó ra sao? Còn gì là đạo lý, hả trời! Chúng đang ăn học là tiền của ai? Của anh chúng khi còn khỏe mạnh làm ra cả thôi! Phải chi anh Hòa không bệnh, hẳn bây giờ bà đã có một hai đứa cháu nội ẵm bồng. Người ta thường nói, ở hiền gặp lành. Không! Bà không tin! Con bà đó, ở hiền hiếu thảo, sao chẳng gặp lành? Và bà ngồi như vậy cho đến khi trời sáng.

Ra ở đâu cũng vậy thôi - cũng sông nước, cũng ruộng đồng, cũng cấy cày, gặt hái, cũng những xóm thôn... Ðất nước hiện lên trước hết từ một xã Tăng Hòa chôn rau cắt rốn của cô tới một miền xa lắc, nơi có tiếng kẻng gọi người mỗi sớm mai ra đồng, nơi ngày mùa lúa chất đống ở những sân kho, và có những ngày hội cổ truyền... Ôi, phải chi, phải chi...

Chân Dung Kẻ Sĩ: Cô gái, chiến sĩ quân lương, giữ gìn sự trinh nguyên với người yêu trước đêm anh vào mặt trận. Cô hẹn anh ngày chiến thắng, chờ anh trở về cho ngày cưới... nhưng anh đã vĩnh viễn nằm lại nơi chiến trường, còn cô, mang theo một nỗi xót thương, một sự ân hận khôn cùng. Ở Trạm binh, cô tiễn lớp lớp những chàng trai măng tơ ra chiến trường gánh nợ non sông. Rất có thể họ cũng sẽ như người yêu của cô, mãi mãi không trở về. Vậy là đêm đêm, cô đã trao tình thương cho các chàng trai, họ đã trở thành đàn ông. Không biết bao nhiêu đêm, bao nhiêu lần cô đã hiến dâng...
"Chị cố gắng nghĩ đến một điều gì để dẹp nỗi sợ hãi. Mẹ chẳng hạn. Không, tội nghiệp lắm. Chắc chắn mẹ không thể chịu đựng được khi thấy tình cảnh này của chị. Bố vậy. Bố hy sinh ở Điện Biên. Chị chưa một lần biết mặt bố. Bộ đội hay nhỉ. Có dịp đáo qua nhà, gửi lại đứa con, rồi đi biền biệt không về."