VĂN CHƯƠNG

Tôi hỏi thì hắn kể rằng đây là nấm mộ của một người con gái. Cái đám tang ấy rất buồn, chẳng có ai khóc, lấp đất xong người ta vứt lại mấy bông hồng, thoạt đầu thằng Ðịa không để ý, đến hai ngày mà không khô quắt lại. Cho đến một hôm, khi đào đất về, hắn thấy trên mộ vẫn còn một cái cuống hồng tươi xanh. Cuống hồng đã bén rễ vào đất và từ đó nhú lên một cái mầm. Thằng Ðịa rùng mình, hắn nghĩ đến người con gái nằm dưới kia... và cũng từ đó hắn tự đặt ra công việc chăm chút cho cây hồng, cho ngôi mộ. Ngày nào cũng thế, hắn thấy người nhẹ nhàng lắm, sau khi làm xong việc ấy...

Quê mẹ của Thanh Tịnh đăng trên Ngày Ngày số 95 (23-1-1938) ra đời trước Cô hàng xén của Thạch Lam, đăng trên Ngày Nay số 134 (29-10-38). Có thể Thạch Lam khi viết Cô hàng xén đã chịu ảnh hưởng của Thanh Tịnh, và sau này Nhất Linh đã ảnh hưởng Thạch Lam khi viết cô Mùi trong Xóm cầu mới.

Phải mất 6 năm sau, ông và người con gái ấy mới chính thức được là vợ chồng... Đám cưới được tổ chức trong rừng, ở một bản người Ê Đê dưới chân đèo Ma-đơ-rắc. Không biết ai báo tin cho cô gái. Cô đã cải trang làm người buôn hàng chuyến và đi tìm ông. Và ông cũng chỉ sống với "bà ấy" được vừa đúng ba đêm, rồi chia tay nhau. Dạo ấy, Pháp đang đổ quân lên càn Tây Nguyên. Đơn vị ông phải đi chiến dịch.

- Thế là ba tội gàn rồi! đời bây giờ người ta tranh nhau vì miếng ăn, giết nhau vì đồng tiền, nghĩ nát óc vì cách cướp ăn, vét tiền mà anh ngồi ngâm thơ thì sao hợp thời được. Cái gàn của anh ở đây chứ ở đâu. Anh phải biết: phàm trái với đời là gàn, dẫu mình phải mười mươi cũng mặc. Nhưng thôi! sẵn tiền đây, anh có bán cái gàn ấy, lão mua.

Ðang ngủ, bỗng giật mình choàng thức. Trời đang sấm chớp mưa rào. Ngoài vườn òa vỡ ra hàng trăm tiếng ếch kêu. Ðã lâu lắm, bây giờ mới được nghe bản nhạc đồng quê rộn rã thân quen. Lão Thoán vội nhỏm dậy, dụi mắt, lắng tai... Rõ ràng không phải mơ. Thực đó mà cứ như là trong mộng. Lão nhớ ra rồi. Lũ cháu con của đôi ếch mả.

Sáng hôm sau tôi dậy sớm đi thăm nhà bà dì em ruột u tôi ở xóm trại. Bà có hai con trai là thằng Cớn và thằng Cởn, một đi bộ đội, một vào du kích, cả hai đều đã hy sinh. Bây giờ bà chỉ còn một người con gái, nhưng vẫn ở riêng vì đứa con rể ăn ở với mẹ vợ chẳng ra gì. Ngày tôi còn ở nhà bà thương tôi như con đẻ, vẫn cứ bảo xuống ở dưới ấy nhưng anh tôi không bằng lòng. Mỗi lần đi chợ bán được một món hàng gì, bà lại rẽ vào gặp tôi, cởi vạt áo khi cho một đồng, khi cho vài đồng. Bà đang xay thóc, cái váy mặc vá chằng vá đụp, hai ống chân gầy choắt khô khỏng. Tôi rón rén đi đến đứng sát đằng sau, khẽ nói: - Dì đưa con xay đỡ cho nào. Bà giật mình quay lại thấy tôi ngơ ra một lát rồi vừa chửi vừa khóc: - Cha bố mày, mày đi bộ đội mà không thèm nói với dì đến một tiếng. Mày về bao giờ thế hả con...

Ngày cuối cùng của chiến tranh là truyện ngắn đạt Giải Nhất truyện ngắn của Báo Văn nghệ - Hội nhà văn Việt Nam năm 1995 của nhà văn Vũ Cao Phan. Nhà văn VŨ CAO PHAN: Khi đọc xong bản thảo truyện ngắn này, nhà thơ Phạm Tiến Duật bảo về mặt văn chương khó đổi được dù chỉ một dấu phẩy. Còn về nội dung, anh vừa giấu những giọt nước mắt vừa lắc đầu. Truyện đầy kịch tính, rất dễ làm phim, vậy mà một đạo diễn đã làm hỏng nó hoàn toàn khi chuyển lên màn ảnh nhỏ. Về bạn đọc nước ngoài, tôi xin kể một chuyện. Đào Kim Hoa (phụ trách đối ngoại Hội Nhà văn) có lần dẫn nhà văn Thái Lan Khamsing Srinawk đến gặp tôi để trao tiền nhuận bút ông chuyển ngữ truyện ngắn này sang tiếng Thái và để muốn nói rằng cả gia đình ông, đặc biệt là cô con gái, đã đọc truyện ngắn này nhiều lần với ngạc nhiên lẫn cảm xúc. Một bạn đọc từng hỏi liệu có bao nhiêu phần hư cấu? Câu hỏi ấy đáng lẽ không cần thiết đặt ra, nhưng tôi trả lời: Bạn đã đọc “Hai mươi năm sau”, phần tiếp theo “Ngày cuối cùng của chiến tranh” chưa? Đó là câu chuyện số phận của một nhân vật thoáng qua trong truyện: Dịu Thơm. Đến hôm nay tôi vẫn nhớ như in khuôn mặt em buổi ấy.  

Chân Dung Kẻ Sĩ: Nhà văn Phạm Hoa (1952-2021) đã được trao tặng Giải thưởng Nhà Nước trên lĩnh vực Văn học Nghệ thuật vào năm 2017 với Cụm tác phẩm: Tiểu thuyết "Miền xa thẳm" và Truyện ngắn "Một ngày không bình thường".