'Hùm thiêng Yên Thế' Đề Thám qua tư liệu của người Pháp

Hoàng Hoa Thám (1858-1913), còn được biết nhiều hơn với tên gọi Đề Thám, là một nhân vật nổi bật trong lịch sử Việt Nam giai đoạn cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20, người đã chỉ huy cuộc khởi nghĩa Yên Thế khiến chính quyền thực dân Pháp mất rất nhiều công sức đánh dẹp.

Sinh thời của Đề Thám, khi dư âm khởi nghĩa Yên Thế vẫn còn in sâu trên đất An Nam, người Pháp đã dành nhiều bút mực, báo chí, sách vở để đưa tin, giới thiệu, đánh giá, và nhận định về "Hùm thiêng Yên Thế".

Hơn một thế kỷ sau khi ông qua đời, những câu chuyện lịch sử, cuộc đời lẫn tranh cãi xoay quanh Đề Thám luôn là chủ đề được giới sử học và công chúng từ hai phía quan tâm.

Cuốn sách Đề Thám - Thời kỳ huy hoàng có tên gốc là L’homme du jour. Le De Tham (nghĩa là Người đương thời. Đề Thám), Maliverney biên soạn, được xuất bản năm 1909 tại Hà Nội. Tác giả vốn là chủ bút báo Tương lại Bắc Kỳ (L’Avenir du Tonkin). Sách là một trong những tài liệu sớm nhất, có tính thời sự về nhân vật Đề Thám và các cuộc đối kháng quân sự giữa chính quyền Pháp và đội quân Yên Thế.

Cuốn sách tập hợp các bức điện báo, thông tin báo chí và bài phân tích về chiến dịch hành quân chống Đề Thám của quân Pháp từ tháng 1 đến tháng 3/1909, chia thành ba nội dung chính: Tiểu sử Đề Thám và các hoạt động của ông trước năm 1909, tập hợp các bài báo, điện tín của phóng viên báo Tương lai Bắc Kỳ và cuối cùng là một số bài phóng sự, ký sự về trận chiến năm 1909 tại Yên Thế.

Trong tọa đàm ra mắt tác phẩm ngày 27/8 dịp 110 năm ngày mất của Đề Thám, tiến sĩ sử học Vũ Đức Liêm cho rằng sách có những tư liệu mô tả sống động từng trận đánh, như cách thức quân Đề Thám tiến quân và rút lui, cách họ thoắt ẩn, thoắt hiện trong đêm tối. Từ đó, độc giả có thể hình dung được một giai đoạn lịch sử nhiều biến động của dân tộc và tinh thần kháng chiến của cha ông.

Với tiến sĩ văn học Mai Anh Tuấn, sách là nguồn tư liệu quý bởi được người Pháp ghi nhận trong giai đoạn họ trực tiếp truy lùng một nhân vật bí ẩn như Đề Thám. Tuy nhiên, ông cũng cho rằng đây là tư liệu viết từ góc nhìn, quan điểm và tâm thế của người Pháp, vì thế, độc giả cần đọc trong sự đối chiếu, kiểm chứng qua nhiều tài liệu, cứ liệu lịch sử khác.

Chẳng hạn, dù thừa nhận năng lực quân sự xuất sắc của người anh hùng áo vải, thừa nhận "thời kỳ huy hoàng" Đề Thám từng "ngạo nghễ an cư giữa một thung lũng rộng lớn và màu mỡ", các tác giả vẫn không quên đánh giá cao công sức của quân đội Pháp khi chiếm đánh Yên Thế. Trong mắt quân Pháp, Yên Thế là một vùng không dễ tiếp cận, tiềm ẩn nhiều hiểm nguy trắc trở, nghĩa quân cũng như người dân Yên Thế là những con người khó quy hàng, còn Đề Thám thực sự là một "hùm thiêng", thoắt ẩn, thoắt hiện, không sao khuất phục nổi.

Để đảm bảo tinh thần khách quan, đơn vị làm sách đã quyết định giữ nguyên các thông tin, cách đánh giá cũng như giọng điệu của các tác giả. Qua đó, người thực hiện sách mong muốn cung cấp thêm một nguồn tài liệu tham khảo về nhân vật lịch sử của dân tộc.